شاهنامۀ فردوسی، به تمامی، سخن پهلوانی است و شاهی؛ به سخن دیگر، پهلوانان و شاهان تمام رویداد¬های آن را رقم می¬زنند. این پایان¬نامه با طرح فرضیه¬ای آغاز می¬شود که بر پایۀ مردم¬شناسی بنا شده است. این فرضیه که تبار پهلوانان را از تبار پادشاهان جدا می¬داند، بر مادرسالار بودن پهلوانان تاکید دارد و پادشاهان را از تبار آریاییان مهاجمی می¬داند که وارد سرزمین ایران شدند و با بومیان حاضر در این سرزمین درآمیختند. در فصل یکم، به طرح مباحث کلی در زمینۀ مادرسالاری و پدرسالاری پرداخته‌ شده است. ضمن تعریف مشخّص از این دو ترکیب، این اصطلاح تبیین گردیده و پیشینۀ این دو در ایران را کاویده و ویژگی¬ها و نشانه¬های آن را بیان کرده است. در فصل دوم، دوران پیشدادیان بررسی گردیده و نشانه¬های مادرسالاری و پدرسالاری در این بخش شاهنامه مورد توجه قرار گرفته است. در فصل سوم تمام نشانه¬های مادرسالاری و پدرسالاری در بخش¬های اساطیری شاهنامه تا پایان پادشاهی بهمن مورد بررسی قرار گرفته و با استخراج نشانه¬های مادرسالاری و پدرسالاری در شاهنامه، مهم¬ترین نکاتی که بیان¬گر این موضوع بوده، کاویده¬ شده است.

نقد نظری با تدوین نظریات، اصول و قواعدِ ارزیابی آثار ادبی، زمینه¬ی لازم را برای نقد عملی فراهم می¬کند؛ آن-گاه نقد عملی (کاربردی)، اصول و قواعدِ نقد نظری را برای ارزیابی یک اثر ادبی به کار می¬گیرد. از سال 1300 هجری شمسی به بعد، ژانرهای رمان و داستان کوتاه در ایران رواج یافت. در دهه¬های اخیر، منتقدانی پیدا شدند که داستان¬های معاصر فارسی را نقد کرده¬اند؛ امّا هیچ یک از آن¬ها در کتاب¬های نقد خود، صرفاً به نقد عملی این داستان¬ها نپرداخته¬اند، بلکه در لابه¬لای این کتاب¬ها می¬توان نقدهایی را پیدا کرد که جنبه¬ی عملی و ارزش¬گذاری دارند. این پژوهش، این نقدها را استخراج، رده¬بندی و تحلیل می¬کند. موضوع این پژوهش، «تحلیل و رده¬بندی نقدهای عملی مربوط به ادبیات داستانی معاصر فارسی» (در ده کتابِ تحلیلی_ انتقادی) است. این ده کتاب عبارتند از: 1. گزاره¬هایی در ادبیات معاصر ایران(داستان) 2. مکتب¬های داستان¬نویسی در ایران 3. داستان کوتاه در ایران 4. هشتاد سال داستان کوتاه ایرانی 5. صد سال داستان¬نویسی در ایران 6. خانه¬ی سوم داستان 7. جامعه-شناسی رمان فارسی 8. قصه¬نویسی 9. باغ در باغ 10. در جستجوی واقعیّت. این پژوهش، شامل یک مقدّمه و سه فصل است. در کلّیات و مقدّمات، از نقد و تاریخچه¬ی آن سخن به میان می¬آید. فصل اوّل، نقدهای عملی مربوط به عناصر داستان (پی¬رنگ، شخصیت، زاویه¬ی دید و گفت¬وگو) است. فصل دوم، نقدهای عملی مربوط به بلاغت (نثر، تمثیل و طنز) می¬باشد. فصل سوم، نقدهای عملی مربوط به نظریه¬های ادبی (نقد روان¬کاوی، نقد مارکسیستی و نقد فمنیستی) است. روش کار بدین شکل است که در هر فصل، در مورد هر موضوعی که سخن به میان می¬آید، ابتدا آن موضوع تعریف و تشریح می¬شود، سپس نقدهای عملی مربوط به آن موضوع، با تحلیل آن، آورده می¬شود.

چکیده
اگر به نظریه¬های ادبی و نقد ادبی عملی توجه شود پی خواهیم برد که پژوهشگرانِ ادبیِ ایرانی سهم چندانی در خلق نظریه¬های ادبیِ معاصر ندارند اما در پروراندن این نظریه¬ها تلاش¬هایی کرده¬اند و در پژوهش¬هایی که در باب آثار ادبی به ویژه اشعار شاعران نوسرا نوشته¬اند، می¬توان انواع نقدها و تحلیل¬های عملی را دید که البته به صورتی منسجم و طبقه¬بندی¬شده ارائه نشده¬اند، بلکه به صورتی پراکنده در لابه لایِ این آثار، بنا به مقتضای رویکرد منتقدان در نقد و تحلیل آثار، اظهار و بیان شده¬اند. در این پژوهش هدف این است که این نقدهای عملی، استخراج و رده¬بندی شوند و در مواردی که نیاز باشد به مدد نظریه¬ها و نقدهای ادبی بررسی و تحلیل هم بشوند. این پژوهش که در جرگۀ پژوهش¬های نقد عملی جای دارد، فایده و نتیجه¬ای کاربردی برای پژوهشگران و دانشجویان نقد ادبی در پی خواهد داشت. . این پایان نامه در چند فصل نوشته شده است. این فصل¬ها عبارتند از: نقد ساختار و فرم شعر و نقد عناصر داستان در شعر، نقد زبان شعر، نقد بلاغت تصویر، نقد ذوقی، نقد محتوایی و درون¬مایه¬ای، نقد موسیقایی شعر و نقد روابط بینامتنی در شعر.
کتاب¬های مورد بررسی از این قرارند: 1. طلا در مس 2. تاریخ تحلیلیِ شعر نو 3. گزاره¬های منفرد 4. صور و اسباب در شعر امروز 5. گزاره¬هایی در ادبیات معاصر6.چشم انداز شعر نو فارسی 7. شعر نو در ایران 8. سفر در مه 9. خانه ام ابریست 10.بوطیقای شعرنو.
 

سید علی صالحی یکی از برجسته‌ترین شاعران معاصر است که شعرش دارای بلاغت تصویری کم‌نظیری است. بیشتر توجه پژوهشگران به ساختار زبانی اشعار صالحی بوده است و کم¬تر توجهی به تصاویر شعری به ویژه تصاویر بکر آشنایی‌زدایندۀ او شده است. این وجه ادبی شعر صالحی بر مبنای نظریه صورت‌گرایان روسی تحلیل و بررسی شده است. چنان که می‌دانیم یکی از مولفه‌های صورت‌گرایان عنصر برجسته‌سازی است. سید علی صالحی از این اصل در جهت خلق تصاویر خود بیشترین بهره را برده است و اکثر تصاویری را که به مخاطب عرضه می‌کند پیرو این اصل است. مهم‌ترین اهداف شاعر از خلق و به¬کارگیری تصاویر بدیع و ناب، شیوایی کلام و برانگیختن توجه به جانب صورت و معنای شعری است. در این پایان‌نامه تصاویر شعری ذیل عناوینی چون: تشبیه، استعاره، کنایه و نماد بررسی شدند. نگارنده در این پایان نامه ابتدا در فصل اوّل با عنوان کلیات به صورت مجمل به زندگی، آثار و کارکردهای تصویرسازی در شعر صالحی اشاره کرده است. سپس در فصل¬های مستقل با عناوین تشبیه، استعارۀ مکنیه، کنایه و نماد به بررسی و تحلیل گستردۀ تصاویر شعری شاعر بر مبنای آشنایی¬زدایی و بلاغت تصویر پرداخته است. در پایان به این نتیجه می‌رسیم که سید علی صالحی با ارائۀ تصاویر آشنایی¬زداینده، ابهام هنری را که بیشتر شاعران معاصر به دنبال آن هستند، به بهترین شکل ممکن به مخاطب ارائه داده و کلامش را بلیغ و هنرمندانه ساخته است.

مرزبان نامه از آثار برجسته‌ی زبان فارسی است که تا کنون در زمینه‌ی تحلیل محتوایی و بررسی درون‌مایه‌های داستانی حکایت‌های آن، پژوهش علمی و مستقلی انجام نشده است. در پایان‌نامه‌ی حاضر، درون‌مایه‌های حکایت‌های مرزبان نامه تحلیل و طبقه‌بندی شده است. همچنین، سعی شده است تا نشان داده شود که مرزبان‌ نامه به عنوان یکی از متون سنّتی زبان فارسی، قابلیّت تحلیل بر مبنای نظریه‌های نقد امروزی و جدید را دارد. در این راستا، پژوهش حاضر در شش فصل تنظیم شده است؛ فصل نخست، مربوط به کلیّات پژوهش و فصل دوم درباره‌ی ادبیّات و اجتماع است که به بررسی و پیوند ادبیّات و اجتماع می‌پردازد. فصل سوم مربوط به درون‌مایه‌های سیاسی، فصل چهارم درباره‌ی درون‌مایه‌های اخلاقی، فصل پنجم مربوط به درون‌مایه‌های اجتماعی و فصل ششم درباره‌ی درون‌مایه‌های دینی در مرزبان نامه است. در چهار فصل آخر، نگارنده با نوشتن خلاصه‌ای از داستان‌ها، متناسب با موضوع آن فصل، به بررسی عناصر داستانی حکایت‌های مرزبان نامه و نقد و تحلیل هر یک و نیز دسته‌بندی و تشریح آن‌ها و ذکر شواهد از حکایت‌ها پرداخته است. در پایان فصل‌های پژوهش، سعی شده است تا با نمود شخصیّت هر حیوان در هر حکایت، به انتقال بهتر و موثّرتر پیام داستان‌ها کمک شود و ارتباط معنادار عناصر داستانی آن‌ها با یکدیگر بررسی و تحلیل شود. این پژوهش، با بررسی درون‌مایه‌های مختلف هر داستان، افکار و اندیشه‌های گذشتگان و نحوه‌ی برخورد آنان را در مسائل گوناگون نشان می‌دهد.

چکیده: انگاره¬های اخلاقی و حکمت¬آمیز از مباحث مهم تاریخ ادبیات فارسی هستند. ویس و رامین و خسرو و شیرین از متون برجسته¬ای هستند که علاوه بر امتیازهای والای ادبی به واسطه-ی مضامین برجسته¬ و محتوای عالی درخور توجه و اهمیت فراوان هستند. پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل انگاره¬های اخلاقی و حکمت¬آمیز در دو منظومه¬ی ویس و رامین و خسرو و شیرین می¬پردازد. بخش نخست این پایان¬نامه کلیاتی در باب اخلاق و حکمت و معرفی کتب حکمی و اخلاقی است. بخش دوم مربوط به معرفی کتاب ویس و رامین و خسرو و شیرین، در حد مجال و ضرورت است و در بخش سوم مضامین اعتقادی از هر دو منظومه بررسی و مقایسه شده است. بخش چهارم شامل فضائل و رذائل اخلاقی است و بررسی و تحلیل ارزش¬های اخلاقی دو منظومه. در بخش پنجم مضامین اجتماعی هر دو اثر عنوان شده و به تطبیق و مقایسه¬ی دو کتاب پرداخته شده است. واپیسن بخش نیز به بررسی و تحلیل حکمت¬های عام زندگی در دو منظومه اختصاص دارد.

خودستایی پدیده¬ای است که از دیرباز در بین برخی از شاعران ایران¬زمین وجود داشته است. آن¬ها برای نشان¬دادن عظمت کارشان، خودستایی¬هایی گاه معمول و گاه اغراق¬آمیز در آثارشان آورده¬اند. زمینه¬ی چنین خودستایی¬هایی گاه باز می¬گردد به هنر ادبیات که هر کدام از این شاعران سعی داشته¬اند خود را شخصی واجد نبوغ یگانه در آن معرفی کنند و خودشان را از دیگر شاعران برتر بدانند و گاهی مسئله از این فراتر رفته و خودستایی، شکلی افراطی به خود می¬گیرد که می¬توان ریشه¬ی آن را در اختلالی شخصیتی جست و جو کرد که در روان¬شناسی به آن نارسیسم یا خودشیفتگی می¬گویند. نارسیسم گرفته شده از افسانه¬ی جوانی به نام نارسیس است که عاشق انعکاس تصویر خود در آب شد و چون نتوانست به آن تصویر دست یابد، از شدّت غصه و غم، جان داد. نگارنده در این پایان¬نامه، با تحقیق به روش کتابخانه¬ای، میزان و شدّت خودستایی و خودشیفتگی شش تن از شاعران برجسته¬ی ایرانی؛ یعنی، فردوسی، ناصرخسرو، خاقانی، نظامی، سعدی و حافظ را در شعرشان بررسی کرده و در آخر، آن¬ها را از این نظر با یکدیگر مقایسه نموده و به این نتیجه رسیده است که پدیده¬ی خودستایی در شعر هر شش شاعر وجود دارد و از بین ایشان، خاقانی از همه بیشتر و شدیدتر به خودستایی پرداخته و پس از او، به ترتیب، ناصرخسرو، نظامی، حافظ، سعدی و فردوسی، صاحب مراتب بعدی در زمینه¬ی خودستایی هستند.

تلخ¬اندیشی از جمله ترکیبات جدیدی است که در فرهنگ¬های لغت موجود، هنوز مدخلی برای آن در نظر گرفته نشده¬است. تلخ اندیشی هم به معنای توجه ویژه و نگاه یک¬سویه به تلخی¬ها، زشتی¬ها، تباهی¬ها، رنج¬ها و مسائل غم¬انگیز و دردآور و هم به معنای زشت و تلخ و ناگوار و غم¬بار دیدن مسائل و نگاه منفی به موضوعات گوناگون است. در بررسی داستان¬های کوتاه معاصر به نگرشی ثابت، ادامه¬دار و در برخی دوره¬های تاریخ معاصر ایران، فراگیر برمی¬خوردیم که با تعریف تلخ¬اندیشی مطابقت دارد. نمود این نگرش، آثاری است که از یک سو مضامین، درون¬مایه¬ها و تصاویر آن¬ها به شکلی فراگیر متمرکز بر مرگ، خیانت و روابط عاطفی بدفرجام یا بی-فرجام و سرشار از تباهی، حسادت، تنفر، تلاش¬ شکست¬خورده، یاس و سرخوردگی، تحقیر، پوچی و تصویر کاملاً فاسد و بی¬رحم از اجتماع و عناصر آن است، و از دیگر سو القا کننده¬ی نگاه منفی به زندگی، روابط عاطفی، مردم، کارکرد عناصر فرهنگ بومی و سنتی است. در پژوهش پیش رو علاوه بر تعریف تلخ¬اندیشی و شناسایی زوایای مختلف آن و بررسی و موشکافی مصادیق تلخ¬اندیشی در داستان کوتاه معاصر فارسی، به زمینه-های بروز و ظهور این نگرش نیز پرداختیم، که عبارتند از 1.زمینه¬های فکری، که رد و نشان آن¬ها را در ادبیات تلخ¬اندیش مغرب زمین و اندیشه¬های جریان روشنفکری و شبه¬مدرنیته¬¬ی ایران یافتیم؛ 2. زمینه¬های تاریخی و اجتماعی ایران معاصر. گاهی نیز به برخی زمینه¬های دیگر مانند ویژگی¬ها و مسائل فردی و شخصیتی نویسندگان در لابه لای مطالب اشاره¬ای گذرا کرده¬ایم. بررسی¬های ما در این پژوهش از سال 1300 تا 1380 و در سه دوره-ی زمانی صورت گرفت؛ دوره¬ی نخست مربوط است به انتشار اولین مجموعه داستان صادق هدایت تا اواخر دهه¬ی سیِ شمسی که داستان¬های کوتاه تلخ¬اندیشانه عموماً متاثر از نوشته¬های او بوده¬اند. دوره¬ی دوم از اواخر دهه¬ی سی شمسی تا 1357 که موج دوم تلخ¬اندیشی در داستان کوتاه آغاز شد و دوره¬ی سوم، از 1357 تا سال 1380.

در عصر ما، یکی از عرصههایی که در آن به نحو بارزی به شخصیت زن پرداخته میشود، ادبیات
داستانی است. در داستانها و رمانهای بسیاری به بازنمایی شخصیت زنان پرداخته شده و از میان نویسندگان
معاصر، محمود دولتآبادی با نگاهی توام با نکتهسنجی و ظرافت به این موضوع پرداخته و در رمان عظیم
کلیدراین نگاه، بسیار برجسته شده و نمود پیدا کرده است. در تحقیق حاضر، شخصیت زن و جنبههای مختلف
زندگی اجتماعی و فردی او در رمان کلیدربررسی شده است. روشِ به کار رفته در این پژوهش به این قرار
است که ابتدا رمان ده جلدی کلیدرمطالعه و بررسی شده است و سپس شخصیتهای اصلیِ زن آن به طور
جداگانه تحلیل شدهاند و جنبههای وجودیِ هر یک از این شخصیتها بر اساس روند زندگیشان، بررسی،
واکاوی و تحلیل شده است؛ بنابراین، عنوان فصلها بر اساس نام شخصیتها و گفتارهای هر فصل نیز بر طبق
برای تمام فصلها به « ویژگیهای شخصیتی » جریان زندگیشان انتخاب شده است. یک گفتار نیز با عنوان
صورت مشترک در نظر گرفته شده است. آن چه به عنوان یک جمعبندی کلّی در مورد رمان کلیدرو نیز زنانِ
بررسیشده در این رمان میتوان گفت این است که تصویری که دولتآبادی از زن، شخصیت و روحیات او
ارایه میدهد، بهویژه قسمتهایی که در چهارچوب اصول و فرهنگ حاکم بر جامعۀ ایلی و روستایی است، به
واقعیت بسیار نزدیک است. در این رمان عظیم، شخصیتپردازی زنان به قدری هنرمندانه و نزدیک به روحیات
نوع زن است که در اکثر موارد، مخاطب، این شخصیتها را باور و با آنها همذاتپنداری میکند. درواقع،
نویسنده در قالب این شخصیتها ویژگیهای اخلاقی و رفتاری متفاوت زنان را نشان میدهد و آنها را به
عنوان نماینده بخشی از کلّیت جامعۀ خود عرضه میدارد.