چکیده:
بررسی طبقات اجتماعی، گونه‏ای تفکیک و رده‏بندی است که در آن نقش‏ و جایگاه اجتماعی با حفظ سلسله مراتب مورد مطالعه قرار می‏گیرد؛ طبقۀ اجتماعی را‏ می‏توان گروهی از افراد دانست که دارای پایگاه اجتماعی مشابهی هستند. ادبیات هر ملت، زمینه‏ای را فراهم می‏سازد که می‏توان به مدد آن، نظام و ارزش‏های اجتماعی و فرهنگی دوران گذشته را مورد مطالعه قرار داد. آثار شاعران و نویسندگان در واقع، بازتاب اوضاع اجتماعی و معرف پایگاه‏های اجتماعی جامعه‏ای‏ است که در آن زندگی می‏کرده‏‏اند. دیوان حافظ از جمله آثار ارزنده‏ای است که می‏توان با تامل در آن، به شناختی از طبقات اجتماعی قرن هشتم، یعنی دورانی که حافظ در آن می‏زیسته، دسترسی یافت. بی‏تردید دریافت نکات اجتماعی و تاریخی، در درک هر چه بهتر غزلیات چند لایۀ حافظ موثر خواهد بود. موضوع پژوهش حاضر، بررسی طب‍ق‍ات‌ اج‍ت‍م‍اع‍ی‌‌ در دیوان حافظ است. ای‍ن‌ طب‍ق‍ات‌ ع‍ب‍ارت‍ن‍د از: ش‍اه‍ان‌، وزی‍ران‌، صوفیان، زاهدان، واعظان، فقیهان و مفتیان و قاضیان، محتسب، عارفان و درویشان، عالمان، شاعران و رندان. ب‍رای‌ دری‍اف‍ت‌ وی‍ژگ‍ی‌ه‍ای‌ طب‍ق‍ات‌ مذک‍ور، ت‍ک‍ی‍ه‌ ب‍ر اش‍ع‍ار، دس‍ت‍ه‌ب‍ن‍دی‌ و نهایتاً ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ آن‏ه‍ا ب‍وده‌ اس‍ت‌؛ البته در ص‍ورت‌ ل‍زوم‌ از م‍ن‍اب‍ع‌ دی‍گ‍ر ن‍ی‍ز ب‍رای‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر و ت‍ای‍ی‍د ن‍ظر ح‍اف‍ظ اس‍ت‍ف‍اده‌ ش‍ده‌ اس‍ت‌. در دیوان ح‍اف‍ظ، طب‍ق‍ات‌ م‍خ‍ت‍ل‍ف‌ ج‍ام‍ع‍ۀ قرن هشتم بازتاب یافته و حافظ برای این طبقات، ویژگی‏ها و یا عیوبی را برشمرده است و م‍ی‌ک‍وش‍د ب‍ا ت‍ک‍ی‍ه‌ ب‍ر آن‌ م‍ع‍ی‍اره‍ا، آن‏ها را رد ی‍ا ق‍ب‍ول‌ ک‍ند‍. طبقات صوفیان، زاهدان و رندان از بین دیگر طبقات برجسته‏تر‏ند. ن‍ظر ک‍ل‍ی‌ ح‍اف‍ظ ن‍س‍ب‍ت‌ ب‍ه‌ ش‍اه‍ان‌ م‍ث‍ب‍ت‌ ن‍ی‍س‍ت،‌ ام‍ا ب‍رخ‍ی‌ از ش‍اه‍ان‌ را س‍ت‍وده‌ اس‍ت‌. صوفیان، زاهدان، واعظان، محتسبان و ائمۀ شهرکه از نمایندگان قدرت مذهبی در دیوان حافظ‏اند، با چهره‏ای کاملاً منفی در دیوان حافظ بازتاب یافته‏اند و طبقۀ رندان که از برساخته‏های حافظ است، طبقۀ محبوب اوست. بی‏شک شناخت طبقات و قشر‏های مختلف عصر حافظ از خلال ابیات دیوان حافظ، موجب شناخت فضای شعر حافظ و در‏نتیجه، درک بهتر اشعار او می‏شود.
 

غزل به¬عنوان یکی از معروف¬ترین و مهم¬ترین قالب¬های شعری در ادب فارسی، همواره متضمن مضامین عاشقانه و روابط عاطفی میان عاشق و معشوق معرفی شده است؛ اگرچه پژوهش¬های ارزنده¬ای در مورد غزل و سیر تحول و تکامل آن پدیدار آمده، اما مضامین و ارزش¬های اخلاقی – که یکی از شاخه¬های ادبیات تعلیمی محسوب می¬شود- در این قالب مشهور، به شکل مستقل، تاکنون مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته است؛ از این¬رو در این جستار نگارنده کوشیده است، تا پس از بررسی اجمالی سیر غزل در شعر فارسی و ارائه¬ی پیش-زمینه¬ای از ادبیات تعلیمی، غزلیات غزل¬سرایان مشهور قرن ششم و هفتم را مورد مطالعه قرار دهد (قریب به چهارهزار غزل)، سپس مضامین اخلاقی و تعلیمی مندرج در این دیوان¬ها را بررسی کند. در فرجام این پژوهش روشن شد غزل فارسی، گنجینه¬ای غنی از اندرزهای پندآموز و ارزش¬های اخلاقی است؛ به¬گونه¬ای که حدود بیست درصد از این غزل¬ها (قرن ششم و هفتم) دارای تعالیم اخلاقی سازنده هستند. بیشترین تنوع مضامین اخلاقی به ترتیب در غزل مولوی 5/21، عطار 4/20، سعدی 1/16 و سنایی 5/11 است. بسامد ابیات اخلاقی به ترتیب در غزل سعدی 2/24، عطار 9/23 و مولانا 6/20 می¬باشد؛ در نتیجه سنایی در زمینه¬ی غزل اخلاقی و تعلیمی، پیشگام است، مولوی بیشترین تنوع مضمون آموزه¬های اخلاقی را در غزل دارد و سعدی در به کار¬گیری این مفاهیم پندآموز گوی سبقت را از دیگران ربوده است.

تمثیل به عنوان یکی از شیوه¬های بیانی، از دیرباز، مورد توجه سخنوران بوده است. این شیوه با پوشش حداکثری ظرفیت¬های تصویرسازی، به گوینده این امکان را می¬دهد تا از رهگذر آن به نوعی سهولت بیانی و به تبع آن، ماندگاری مضاعف مقصود مورد نظر خویش در ذهن مخاطب، دست یابد. پایان نامه حاضر به بررسی "تمثیل و کارکردهای آن در دیوان ابن یمین فریومدی" می¬پردازد. بررسی این شیوه خاص، با توجه به عنایت شاعر نسبت به کاربرد آن از بین دیگر فنون بیانی، به منظور دست¬یابی به نتایجی تازه در باب تمثیل و کارکردهای آن در قوالب مختلف شعری، ضروری به نظر می¬رسید. پژوهش حاضر در پنج فصل تنظیم شده است: فصل اول به بررسی زندگی¬نامه شاعر می¬پردازد. فصل دوم به تعریف تمثیل، بررسی پیشینه و انواع آن، آراء صاحب نظران در این باب و سپس تعیین محدوده آن در دو شاخه علم بدیع و بیان، اختصاص یافته است. فصل سوم درآمدی است بر سه مقوله ساختار، محتوا و کارکرد تمثیل در دیوان شاعر؛ فصل چهارم نیز شامل شواهد و مصادیق به کارگیری این شیوه است در دیوان ابن یمین؛ نگارنده در این فصل با به دست دادن تعداد قابل توجهی از تمثیلات شاعر در سر تا سر دیوان که در چهار قالب عمده قصیده، قطعه، غزل و رباعی پرورده شده¬اند، مجموعه کاملی از کاربرد این شیوه در دیوان ابن یمین را گرد آورده است. فصل پنجم، شامل نمودارهای آماری است که حاصل این پژوهش است. این نمودارها به بررسی آماری ساختار، محتوا و کارکرد تمثیل در دیوان ابن یمین می¬پردازند.